ریحانه اسکندری: صبح امروز، ۱۸ مرداد ماه هنر ایران، یکی از ستون‌های خود را از دست داد. استاد محمود فرشچیان، نگارگر افسانه‌ای و خالق تصاویری که جان و روح ایرانی را بر بوم جاودانه کرده بود، در ۹۵ سالگی در آمریکا چشم از جهان فروبست.
مردی که هر خط قلم‌مویش قصه‌ای از عشق، ایمان و اسطوره می‌گفت، اکنون خود به افسانه پیوسته است. آثار او از «ظهر عاشورا» تا «ضامن آهو» نه تنها در حافظه بصری یک ملت، که در عمق ناخودآگاه فرهنگی ما جا خوش کرده‌اند.
گفت‌وگوی ما با رضا میرمبین، مدرس دانشگاه و پژوهشگر هنرهای سنتی تلاشی است برای مرور جایگاه فرشچیان در تاریخ هنر و خوانشی تازه از میراثی که او بر جای گذاشت.
در پاسخ به این پرسش که چه ویژگی‌های برجسته‌ای در آثار استاد فرشچیان وجود داشت که آن‌ها را از دیگر آثار متمایز می‌کند، میرمبین گفت: «مباحث مربوط به استاد فرشچیان را می‌توان به دو بخش فرمی و محتوایی تقسیم‌بندی کرد. هر دو مورد در اقبال جامعه به آثار ایشان مؤثر بوده است. در زمینه فرمی، استاد سرشناس ما بسیاری از اسلوب‌های گذشته را شکستند. علی‌رغم این که ایشان را در حیطه نگارگران طبقه‌بندی می‌کنند، بسیاری از مواردی که می‌توان در نگارگری سنتی قلمداد کرد، در آثار استاد فرشچیان صدق نمی‌کند. برای مثال، ایشان در بسیاری از آثارشان قلم‌گیری انجام نمی‌دهند و مرزهای بین فیگورها و اشکال مختلف مستقیماً توسط رنگ به وجود می‌آید. در حالی که در نگارگری سنتی، آنچه ما به آن «نگارگری» می‌گوییم، قلم‌گیری وجود دارد و خط یک عنصر مستقل محسوب می‌شود؛ به گونه‌ای که حتی می‌توان بدون استفاده از رنگ، صرفاً با خط، طرح را ایجاد کرد؛ مانند سیاه‌قلم، سفیدقلم و دیگر شیوه‌ها.»
او ادامه داد: «ا یکی از بزرگ‌ترین کارهایی که استاد فرشچیان انجام دادند این بود که از اسالیب گذشته، بدون این که آن ها را بشکنند و کنار بگذارند، تعریف نوین و دیدی تازه در اختیارمان گذاشتند. مسئله دیگر در بُعد فرمی، استفاده ایشان از رنگ‌های روز و مدرن در نگارگری است. این امر امکانات بسیاری را برای ایشان به همراه آورد، زیرا رنگ‌های جدید هم به لحاظ لطافت و هم به لحاظ ماندگاری و امکان استفاده بلندمدت روی بوم، مزایای فراوانی نسبت به گذشته داشت. این مسئله به استاد امکان داد بازی رنگ و نور را بیش از پیش در آثارشان نشان دهند. نکته قابل توجه دیگر، مدیریت فوق‌العاده استاد فرشچیان بر نور در آثارشان است. نور در آثار ایشان غلبه چشمگیری دارد.»
او سپس به بعد محتوایی آثار پرداخت و افزود: «در زمینه محتوایی، آثار استاد فرشچیان به غایت متنوع‌اند. شما می‌توانید از داستان‌هایی که در ادبیات ما وجود دارد و حتی به پیش از اسلام بازمی‌گردد، مانند داستان شیرین و فرهاد، تا روایات مذهبی همچون «ضامن آهو»، «ظهر عاشورا»، «عید غدیر» و «معراج» را در آثار ایشان بیابید. این گستردگی در انتخاب سوژه باعث شد تقریباً تمامی اقشار جامعه بتوانند با آثار ایشان ارتباط برقرار کنند.»
در ادامه، درباره چگونگی پیوند میان مدرنیته و سنت در آثار فرشچیان پرسیدیم. میرمبین گفت: «در واقع نمی‌توان گفت که ایشان پیوندی ایجاد کردند. استاد فرشچیان هر دو عنصر سنت و مدرنیته را درک کرده، در وجود خود هضم کردند و تجلی جدیدی را ارائه دادند. این طور نیست که بتوانیم بگوییم بخشی از اثر سنتی است و بخش دیگر مدرن. ایشان با فهم دقیق و صحیح از سنت و هنر مدرن و همچنین با استفاده کامل از ابزار مادی روز، به‌ویژه رنگ‌های جدید، توانستند آفرینشی کاملاً نو رقم بزنند. این نتیجه، حاصل یک ترکیب ساده نیست؛ بلکه حاصل هضم و آفرینش است.»
این استاد دانشگاه در پاسخ به پرسشی درباره جایگاه استاد فرشچیان در هنر جهانی و معاصر، توضیح داد: «اگر بخواهیم به عینیت و واقعیت توجه کنیم، باید بگوییم که در حقیقت، نگارگری ایران و حتی هنر ایران در دوره ما، استاد فرشچیان بوده است. نام ایشان شهرت تبلیغی بسیار زیادی در جهان داشت و در کشورهای مختلف شناخته شده بود. جدا از بحث‌های فنی که منتقدان درباره آثار ایشان مطرح می‌کنند، به لحاظ معرفی هنر ایرانی و به‌خصوص نگارگری ایرانی در جهان، ایشان بیشترین سهم را در دوره معاصر داشته‌اند.»
۵۹۲۴۴
source