عبدالرحمن بن محمد بن حَضرَمی، مشهور به ابن خلدون یکی از نامدارترین مورخان و پیشگامان تاریخ علمی به شمار می‌رود که در ۷۳۲ قمری در تونس دیده به جهان گشود. ادبیات و علوم عصر خویش را نزد پدرش و دیگر دانشمندان زمان خویش فرا گرفت، مدتی به کارهای سیاسی و دولتی پرداخت و وظایف طغرا نویسی و کاتبی و حاجبی سفارت و وزارت را در دولت های مختلف افریقیه و اندلس عهده دار شد و آن گاه که از کار سیاست دوری جست در ۷۸۴ قمری به مصر رفت و از طرف سلطان مصر به مقام قاضی القضاتی مالکیان نایل آمد و در جامع الازهر به تدریس پرداخت. وی در ۸۰۸ قمری در قاهره دیده از جهان فروبست. مترجم این اثر در ابتدای کتاب به طور مفصل در خصوص آثار ابن خلدون و احوال این نویسنده نامدار از جمله پرورش خاندان این خلدون، مهاجرت خاندان ابن خلدون به مغرب، کیفیت پرورش ابن خلدون و حتی به صورت اجمالی به زندگانی خانوادگی ابن خلدون پرداخته است.
معرفی کتاب
مترجم در دیباچه این کتاب به زندگینامه نویسنده و ویژگی های عصر او و آثار ابن خلدون می پردازد و سپس به ارایه متن برجای مانده از وی همت گماشته است. این کتاب شامل ۲جلد و ۱۴۰۰ صفحه که در آن تاریخ اجتماعی و اقتصادی جهان اسلام در سده ۸ و ۹ قمری را بررسی می‌کند. ابن خلدون در این کتاب از همه علوم عصر خود نیز صحبت کرده است؛ از این رو مقدمه وی را می‌توان به منزله دائره المعارفی به شمار آورد. او در تاریخ، روش متقدمان را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که مورخ باید علل حدوث وقایع را نیز با شیوه علمی تجزیه و تحلیل کند.
این کتاب شامل یک مقدمه مفصل از نویسنده در خصوص زندگینامه ابن خلدون و مهم ترین حوادث زندگی او را شامل می شود. همانطور که در بالا گفته شد، کتاب دارای ۲جلد است که جلد نخست آن شامل سه باب که باب نخست به پنج مقدمه و پنج فصل تقسیم می شود. نویسنده در این باب در مورد جغرافیا به طور کلی در هفت اقلیم و در اختلاف کیفیات عمران و تمدن و در مورد رویا چیست، سخن گفته است، باب دوم این کتاب شامل ۲۹ فصل است که از جمله مهم ترین آنها می توان به عمران اجتماع بادیه نسینی و جماعات وحسی؟، زندگانی مردم بادیه‌نشین، عصبیت و به طور کلی به مقایسه تازیان با دیگر کشورها و تمدن ها اشاره کرد. باب سوم جلد نخست کتاب ابن خلدون شامل ۵۳ فصل است که در این بخش ها به سلسه ها مختلف و خلافت، مناصب دستگاه حکومت، خودکامگی، احوال موالی، معنی امامت، معنی بیعت، ولایت عهد و به طور کلی به مسایل جنگ و روش های ملت های مختلف در تربیت و چگونگی آن پرداخته شده است. جلد نخست مقدمه ابن خلدون ۶۴۵صفحه دارد.
جلد دوم این کتاب شامل سه باب است. باب چهارم آن ۲۲ فصل دارد. از جمله مهم ترین مباحث آن می توان به چگونگی تاسیس شهرهای کوچک و بزرگ، بناهای بزرگ، مبادی و ویرانی شهرها، درباره ارزاق و کالاهای شهرها، احتکار و…اشاره کرد. باب پنجم جلد دوم کتاب ابن خلدون شامل ۳۳ فصل است که در آن به موضوعاتی چون صناعت کشاورزی، بنایی، درودگری، بافندگی و خیاطی، مامایی، صحافی، پزشکی، فن غنا، و …پرداخته می شود. در آخرین باب این کتاب نویسنده در ۵۳ فصل به ارایه مطالبی چون اندیشه انسان، عقل تجربی و چگونگی حدوث آن، دانش های بشری و فرشتگان، علم حدیث، علم تصوف، دانش تعبیر خواب، علوم عددی، علوم هندسی، فلاحت، و… می پردازد.
نکات مثبت و منفی کتاب
یکی از ایرادات این کتاب را اشتباهات از نظر تاریخی باید دانست، همچنین ابن خلدون در اسلوب نگارش خود پای بند برخی از قواعد صرفی نیست. یکی دیگر از ویژگی های کتاب این است که چون نثر مقدمه ابن خلدون به زبان عربی مغرب(اندلس و آفریقیه) شده، بسیاری از تعبیرات آن برای افرادی که بیشتر در متون مشرق تحقیق کرده اند، دشوار و نامفهوم است.
در اهمیت و خدمت ابن خلدون به علم تاریخ همین بس که آرنولد جوزف توین‌بی مورخ برجسته و شهیر انگلیسی، وی را از هوشمندان و نوابغ جهان برمی‌شمرد و می‌نویسد: وی در مقدمه کتاب خود به درک، تصور و ابداع فلسفه ای برای تاریخ نایل آمده است که بی شک در نوع خود بسیار گرانبهاست و با هر عقلی در هر زمان و مکان تطبیق می‌کند. علاوه بر اینکه وی را پیشتاز علم تاریخ و جامعه‌شناسی تاریخی می‌دانند. بسیاری از صاحبنظران از او به عنوان یکی از بنیان‌گذاران حقیقی دانش اقتصاد در جهان شرق یاد می کنند زیرا وی ۴۰۰ سال قبل از آدام اسمیت بنیان‌گذار علم اقتصاد از مسایل مهم اقتصادی آگاهی داشته و آنها را مورد بحث قرار می‌داده است.
مهمترین و نخستین اهمیت کتاب حاضر را باید بدیع و نو بودن موضوع آن دانست، اهمیت این کتاب به اندازه ای بود که مطالعه مقدمه ابن خلدون مایه حیرت و شگفتی صاحبنظران و دانشمندان محقق اروپا قرار گرفت و همین حیرت، آنان را به نشر مقالات، رساله ها و کتاب هایی درباره نظریات وی وادار ساخت. نوشته های اروپاییان را درباره ابن خلدون و مقدمه او می توانیم به این گونه اساسی تقسیم کنیم: مطالعاتی که به تحلیل و معرفی عقاید ابن خلدون پرداختند، تحقیقاتی که درباره ابن خلدون و مقدمه او در ضمن کتب خاصی مربوط به فلسفه تاریخ یا تاریخ ممالک اسلامی یا تاریخ علوم عرب و مسلمان انتشار یافته است.نکته قوت دیگر کتاب استفاده از مباحث نظری و فلسفه در تاریخ است. یکی دیگر از مهم ترین نقطه قوت این کتاب وجود مقدمه ای جامع از مترجم است که در آن به معرفی کامل و مفصلی از نویسنده پرداخته به گونه ای که حتی به حیات علمی و اجتماعی وی هم اشاره کرده است بنابراین مخاطب را از رجوع به آثار دیگر برای شناخت نویسنده بی نیاز کرده است.
یکی از دیگر ویژگی های مثبت این کتاب زیرنویس های آموزنده آن است، همچنین مترجم می کوشد که فهرست بندی را به چند بخش مجزا برای استفاده راحت تر مخاطب تقسیم کند. بنابراین مترجم در آخر کتاب فهرست قبایل و اقوام، اسامی اماکن، فهرست کتاب ها و فهرست نام‌های اشخاص را به طور کامل و جدا می‌آورد. بنابراین به طور کلی ساختار کلی کتاب مانند فصل بندی، زیرنویس، فهرست اعلام و … بدون نقص انجام شده است.
منبع: ایسنا
source